بزرگنمايي:
پیام مازند- برای پاسخ به این پرسش بررسی آمار و ارقام و داده های موجود تا حدودی می تواند راهگشا باشد.
طبق گزارش سالانه نوین هاب، با استناد بر
آمار و ارقامی که Datareportal منتشر کرده در حال حاضر بیش از 55 درصد
جمعیت دنیا از شبکه‌های اجتماعی استفاده می کنند که تعداد آن‌ها به 4.33
میلیارد کاربر می‌رسد.
فیسبوک با 2.85 میلیارد کاربر، همچنان در
صدر فهرست پرطرفدارترین شبکه‌های اجتماعی دنیا قرار دارد اما رتبه دوم به
یوتیوب با 2.29 میلیارد و رتبه سوم به اینستاگرام با 1.074 میلیارد کاربر
می رسد. جالب است که تیک تاک هم به باشگاه میلیاردی ها پیوسته و حالا بیش
از یک میلیارد طرفدار دارد.
اما در
ایران واتساپ و تلگرام و اینستاگرام سه پلتفرم اول محبوب ایرانیان هستند.
واتس اپ با داشتن بیش از 50 میلیون کاربر ایرانی در رتبه نخست محبوب
ترین پیام رسان ها قرار دارد. واتس اپ به دلیل راحتی و سادگی استفاده و
به لطف فیلترینگ تلگرام توانست رشد قابل توجهی داشته و در بین مردم به
رسانه پر کاربرد تبدیل شود. تلگرام شبکه اجتماعی محبوب دوم ایرانیان که از
اردیبهشت 97 فیلتر شده، هم اکنون بیش از 49 میلیون کاربر دارد. اینستاگرام
سومین پلت فرم محبوب ایرانیان است که حدود 47 میلیون کاربر در ایران
دارد. مطابق همین گزارش روبیکا با 26 میلیون کاربر و سروش‌پلاس با 23
میلیون، فیسبوک با 17.2 میلیون، بله با 7 میلیون، گپ با 5 میلیون، ایتا با
3 میلیون، لینکدین با 2.7 میلیون و توییتر با بیش از 2 میلیون کاربر دیگر
شبکه‌های محبوب ایرانیان به شمار می‌روند.
ناگفته نماند که بر اساس آخرین
نظرسنجی ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران)، تا پیش از اعمال محدودیت
پیام رسان ها و پلتفرم ها و مطابق آمار فروردین ماه در سال 97، حدود 60
درصد مردم از تلگرام استفاده می کردند، در حالی که میزان استفاده از واتساپ
در آن برهه زمانی 11.7 و اینستاگرام 17.7 درصد بود.
همچنین در این آمار آمده که درصد استفاده
کاربران از پلتفرم ها در تیرماه سال جاری(1400) برای واتس اپ 71.4 درصد،
اینستاگرام 53.1 درصد، تلگرام 40.4 درصد، روبیکا 8.6 درصد، سروش 5.1 درصد،
بله 4.4 درصد، فیس بوک 4.1 درصد، ایتا 3.1 درصد، توئیتر 3 درصد، آی گپ 2
درصد، کلاب هاوس 1.3 درصد و تیک تاک 8 دهم درصد است.
از منظر کسب و کار نیز رده بندی پلتفرم ها
در ایران متفاوت است، اینستاگرام، تلگرام، فیسبوک و توییتر بیشترین
محبوبیت را در زمینه استفاده توسط کسب و کارها دارند. آپارات تنها شبکه
اجتماعی محبوب در لیست کسب و کارهای محبوب ایرانیان است که در جایگاه پنجم
قرار دارد. بعد از آپارات، لینکدین و یوتیوب هم از نظر کسب و کارهای
ایرانی محبوب هستند. در این میان حضور چهار شبکه فیلترشده (تلگرام،
فیسبوک، توییتر و یوتیوب) در لیست محبوب‌ترین‌های کسب و کار جالب توجه
است.
در این مقال به صورت مستدل و مستند به این
موضوع خواهیم پرداخت که کدامیک از پلتفرم های رسانه ای در سیاستگذاری و
تغییرات سیاسی کشور تاثیرگذارتر هستند و چه خصوصیاتی از آن رسانه این
موقعیت را برایش ایجاد کرده است؟
نکته قابل تامل اینجاست که از منظر سیاسی
تاکنون آمار و گزارشی منتشر نشده است اما اطلاعات و داده های محدود کمی
بدست آمده حکایت از تاثیرگذاری سه پلتفرم تلگرام، توئیتر و ایسنتاگرام
دارد. چراکه سیاسیون کشور عموما در سه شبکه اجتماعی تلگرام، اینستاگرام و
توییتر پراکنده هستند.
پرداختن به این موضوع را می توان از 3 منظر
مورد بررسی قرار داد؛ نخست: ویژگی های نرم افزاری پلتفرم. دوم: کاربران،
مخاطبان و فعالان حاضر و استفاده کننده در پلتفرم و سوم: تحولات سیاسی کشور
طی سال های گذشته و حال.
تلگرام
نخستین پیام رسان و شبکه اجتماعی عامه پسندی
بود که بعد از نرم افزارهایی چون وایبر، لاین، وی چت و غیره در بین مردم
ظهور کرد و با توجه به قابلیت های گرافیکی و نرم افزاری مانند داشتن ایموجی
ها، سرعت مناسب، سهولت استفاده، ساختن گروه و کانال، عدم محدودیت تعداد
عضوگیری در گروه‌ها، امکان تبادل فایل‌ها با حجم بی‌نهایت (خصوصیت بارز) و
امکاناتی دیگر توانست محبوبیت خود را خیلی زود حتی در جوامع جهانی نیز بدست
آورد. هرچند محدودیت های دسترسی و حتی فیلترینگ فیس بوک را می توان یکی
دیگر از کاتالیزورهای محبوبیت تلگرام در ایران دانست.
ردپا و حضور پررنگ این پلتفرم در وقایع حساس
و بعضا نقاط عطف تاریخ سیاسی 7 سال اخیر ایران انکارناپذیر است، شاید به
جرات می توان گفت که تلگرام در تحولات اخیر سیاسی، آگاهی و بیداری جامعه،
پرده برداشتن از زوایای پنهان رانت و فساد، همبستگی احزاب و گروه های سیاسی
و بیدارسازی و آگاهی بخشی و اطلاع رسانی عمومی نقش پررنگی ایفا کرده است.
این موضوع به یقین تا پیش از اعمال فیلترینگ قابل استناد و اعتنا و اعتبار
است. از سوی دیگر حضور همه اقشار جامعه در تلگرام من جمله رجل سیاسی،
روزنامه نگاران، مسئولین سطوح مختلف مدیریتی کشور و همچنین وجود کانال های
متنوع خبری و کسب و کار در این عرصه باعث رونق بیشتر این پلتفرم شد تا جایی
که مردم اخبار و وقایع و بسیاری از امور روزمره را از این مسیر دنبال می
کنند.
در کنار دلایل عنوان شده برای محبوبیت
تلگرام در موضوع اطلاع رسانی، شاید بهترین شاهد، خروج مسئولین و نهادها از
تلگرام با اعمال مسدودی و فیلتر شدن و بازگشت مجدد بسیاری از آنان به
تلگرام علیرغم استمرار فیلترینگ باشد، اذعان مسئولان به عدم موفقیت
فیلترینگ تلگرام در ایران را نیز می توان گواه دیگری بر محبوبیت تلگرام
دانست.
توییتر
دیگر شبکه اجتماعی محبوب سیاسی در ایران
است. این شبکه اجتماعی قدمتی طولانی تر از همتایان خود دارد و اکنون در
تمامی حوزه ها از هنر و ورزش گرفته تا سیاست و فضا، تبدیل به یکی از
ابزارهای اصلی خبررسانی و شاید پرقدرت ترین ابزار اطلاع رسانی و اخبار
دنیاست. استفاده سیاستمداران، دولتمردان، خبرگزاری ها و مطبوعات و تلویزیون
های خبری، روزنامه نگاران و تکنوکرات ها و سلبریتی ها و اینفلوئنسرها از
این پلتفرم سیاست زدگی آنرا فریاد می زند.
در حقیقت استفاده دولتمردان، سیاسیون،
رهبران احزاب، روزنامه نگاران، سلبریتی ها و کاربران ایده پرداز از توییتر
با تبیین اظهار نظرها و عقاید و حتی ابلاغیه و دستورات، این پلتفرم را به
فضایی رک و بی پرده برای ابراز آرا سیاسی تبدیل کرده است. خصوصیات منحصر به
فرد این نرم افزار شامل محدویت در تایپ و انتشار عکس و فیلم شاید پاشنه
آشیل آن باشد اما در عین حال فضایی به کاربر می دهد تا اجازه اظهار نظر بی
پرده و بدون سانسور با هر لحنی را داشته باشد و این موضوع موجب شده تا این
پلتفرم نیز خاصیت سیاسی گونه پیدا کند و حتی در بزنگاه های سیاسی نه تنها
ایران بلکه تمامی کشورها، محلی برای جهت دهی افکار، تنویر اذهان و دستورات
مقتضی باشد.
علیرغم استقبال خوب دنیا از این پلتفرم اما
رشد کند بروز رسانی و اجتماعی شدن این نرم افزار در ایران باعث شد تا
همانند همتایان خود، دنبال کننده و بازدیدکننده عامی فراوانی نداشته باشد
اما با فیلتر شدن این پیام رسان اهمیت آن در نزد عموم ارتقا یافت و تهدید
فیلترینگ با ظهور انواع فیلترشکن ها به فرصت تبدیل شد و توییتر توانست رفته
رفته اعضای بیشتری را در ایران جذب کند.
انعکاس وقایع انتخابات 88 و سیر حواشی و تنش
های پس از آن که از طریق توییتر اطلاع رسانی شد را می توان نمونه بارز
سیاسی بودن این پلتفرم و تاثیرگذاری آن در تحولات سیاسی آن زمان و پس از آن
دانست. اکنون حضور پر رنگ خبرنگاران و روزنامه نگاران با اظهارنظرهای صریح
و بی پرده و نیز حضور سیاسیون برجسته ایرانی و خارجی در این پلتفرم با
ابراز عقاید دلایل دیگر تاثیرگذاری توییتر در سیاستگذاری ها و تغییرات
سیاسی کشورها و بخصوص ایران است.
در حقیقت زمانی که توییتی از سوی یک مقام
ارشد کشور صادر می شود گویا ابلاغیه ای سیاسی برای استحضار یا صدور دستورات
مقتضی پاراف شده باشد. قدرت تاثیرگذاری توییت هایی که سیاسیون ایران و
جهان در پست ها و سطوح مختلف سازمانی و مدیریتی ارسال می کنند توانسته
معنای واقعی سیاست گذاری و اجرای تغییرات سیاسی را به منصه ظهور بگذارد.
اینستاگرام
10 سالی است که این پلتفرم راه اندازی و
بسیار زود هم به ایران وارد شد. به نظر می رسد این شبکه اجتماعی محلی برای
حضور عمومی تر سیاسیون است؛ اول به دلیل ساختار عکس محور و گذرا بودن محتوا
(استوری) و دوم به دلیل غیرسیاسی بودن محتوای غالب در این شبکه اجتماعی.
هر چند این شبکه اجتماعی نیز بسته به سطح یک سیاستمدار مخصوصا ایرانی می
تواند مورد استفاده قرار بگیرد؛ به عنوان مثلا نمایندگان مجلس در سطح شهر و
استان محل نمایندگی خود می توانند استفاده تاثیرگذاری از اینستاگرام داشته
باشند.
عمومیت، فیلتر نبودن، قابلیت نمایش عکس و
فیلم و بدون محدودیت، انتشار تصاویر گرافیکی برای اطلاع رسانی بهتر یک خبر،
سهولت استفاده، انتشار بلافاصله وقایع، امکان ارتباط زنده، قابلیت تماس و
ارتباط بین المللی و ایجاد فضای کسب و کار برای حضور همه اقشار بخشی از
خصوصیات بارز این نرم افزار است.
اینستاگرام به جهت اینکه هنوز در ایران
فیلتر نشده است طرفداران بسیاری دارد، این پلتفرم هم توانسته به اندازه
وافی و کافی در بزنگاه های سیاسی و تحولات اخیر کشور ردپای خود را بر جای
بگذارد، حضور بیشتر قشر جوان کشور در این پلتفرم آن را به محلی برای
پرداختن به هر نوع حاشیه بدل کرده و این خصوصیت را در اینستا افزایش داده
است.
فراگیری و تا حدودی مجرای سیاست گذاری شدن
این نرم افزار نیز غیرقابل کتمان است. هرچند بخش تفریح و سرگرمی در این نرم
افزار و امکان بارگذاری آلبوم عکس آنرا قدری از فضای پر دیسیپلین سیاسی
دور می کند اما باز به دلایل مشارکت کنندگان متنوع و بازدید بالای کاربران
از این نرم افزار محل مانورهای سیاسی شده است.
یکی از خصویت های بارز این نرم افزار مباحث
امنیتی و نظارتی آن است که باعث شده بتواند سیاست های تدوین شده و خط مشی
خود را آنطور که صلاح می داند اداره کرده و حتی از انتشار پست و یا اظهار
نظری ممانعت کند و یا اکانتی را مسدود نماید. این شاید یکی از معایب این
فضا و یا محاسن آن بسته به کاربران باشد.
کلاب هاوس
خارج از سه پلتفرم پرطرفدار فوق نیم نگاهی
به پلتفرمی نوین که رفته رفته بر تعداد مخاطبانش افزوده می شود نیز خالی از
لطف نیست. این نرم افزار یقینا می تواند در آینده حرف های زیادی برای گفتن
در عرصه سیاست داشته باشد. کلاب هاوس به دلیل داشتن فضایی منحصر بفرد برای
گفتن و شنیدن بی پرده و صریح و بدون اعمال فیلترینگ در ایران، امروز باعث
هجرت بسیاری از کاربران شده است. کلاب هاوس تا چندی قبل به دلیل انحصار نصب
روی نرم افزار IOS شاید کاربران کمتری داشت اما با اضافه شدن Android حالا
مخاطبان بیشتری پیدا کرده است. از محسنات نرم افزار این است که شما تنها
نیاز به گوش کردن و حرف زدن دارید و برای این لازم نیست کارهای روزمره خود
را متوقف کرده و زمانی را صرف نوشت و بارگذاری عکس و فیلم در پلتفرم کنید.
یقینا در آینده ای نزدیک این پلتفرم شاهد حضور بیشتر کاربران خواهد بود و
شاید به مهمترین پلتفرم سیاسی کشور تبدیل شود.
پس از بررسی منظرها و جوانب فعالیت
مختلف، در پاسخ صریح و آشکار به مسئله محوری بحث می توان پلتفرم توئیتر را
حائز فاکتورهای بیان شده در پرسش دانست. خصوصیت بارز آن هم می تواند حضور
دولتمردان و رجال سیاسی و سیاستمداران و روزنامه نگاران برجسته و تاثیرگذار
ایران و سایر کشورهای دنیا در فضای آن باشد. همچنین مشارکت کنندگان و
مخاطبانی که دقیقا برای دیدن افکار سیاسی و تغییرات سیاسی وارد این پلتفرم
می شوند. در این پلتفرم با توجه به فعالیت رجل سیاسی مطرح جهان، لغت توییت
کردن هم ردیف صدور بیانیه و دستورالعمل قلمداد می شود. این توییت ها منشاء
اثر بوده و زمینه تغییرات را فرآهم کرده اند. یکی از خصوصیت دیگر توییتر به
ماهیت این پلتفرم بر می گردد که برخلاف همتایان خود که قالب های سرگرمی و
اجتماعی در خود جای داده اند، کمتر فضایی برای سرگرمی و وقتگذرانی فرآهم
کرده است، مضاف بر اینکه امکان انتشار پیام های بی پرده و بدون نظارت و
امنیتی سازی مدیران این پلتفرم (همانند آنچه در اینستاگرام به مسدودی و حذف
برخی اکانت ها و پست ها می انجامد) فضای رک سیاسی را مهیا ساخته است.
به هر روی در چهار پلتفرم بررسی شده که رنگ و
بوی سیاسی دارند، رجال سیاسی بزرگ ایران و حتی رهبری انقلاب نیز دارای
حساب رسمی هستند و از آن طریق با کاربران و مخاطبان خویش ارتباط دارند که
خود این موضوع نیز در پاسخ به سوال فوق یاری رسان است.