پیام مازند - هر چند ترانزیت نفت روسیه از مسیر ایران در شرایط عدم اطمینان فعلی ابهاماتی دارد، اما ایده سوآپ نفت این کشور کاملا عملیاتی بوده و می‌تواند منافع ایران و روسیه را تامین کند.
  با وقوع جنگ اوکراین، مقصد صادراتی یک میلیون بشکه از نفت خام روسیه از بازار اروپا به سمت بازار هند تغییر کرده است.
 
بدین ترتیب روس‌ها مجبور شدند مسافت بیشتری را برای رسیدن به بازار مقصد طی کرده و همچنین هزینه بیشتری بابت انتقال نفت از دریای بالتیک و سیاه به هند پرداخت کنند (تصویر 1).

تصویر 1
در این فضا، ایده ترانزیت نفت روسیه از مسیر ایران از طریق خط لوله نکا-جاسک دوباره مطرح شده است. در گذشته با فروپاشی شوروی و قطع دسترسی جمهوری‌های تازه مستقل شده از آب‌های آزاد، اجرای این پروژه برای اولین بار مطرح شد.
خط لوله نکا–جاسک (تصویر 2) یک خط لوله پیشنهادی در ایران است که در صورت ساخت، نفت خام کشورهای قزاقستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و روسیه را از طریق بندر نکا در ساحل دریای خزر به بندر جاسک در دریای عمان منتقل می‌کند. ظرفیت برنامه‌ریزی‌شده این خط لوله 1.6 هزار کیلومتری، یک میلیون بشکه نفت در روز است. هزینه این خط لوله 3 تا 5 میلیارد دلار برآورد می‌شود.

تصویر 2
البته با دخالت سیاسی آمریکا و اروپا، خط لوله باکو-تفلیس-جیهان (تصویر 3) به عنوان رقیب خط لوله نکا-جاسک با ظرفیت مشابه در سال 2006 به بهره‌برداری رسید و خبرگزاری رویترز در 20 ژوئن 2010 با انتشار گزارشی عنوان کرد که بخشی از نفت کشورهای قزاقستان و ترکمنستان از خط لوله نفت باکو-تفلیس-جیهان به بازارهای آزاد عرضه می‌شود.

تصویر 3
* چشم‌انداز مبهم برای احداث خط لوله نکا-جاسک
حال بعد از وقوع جنگ اوکراین و ایجاد 2 میلیون بشکه نفت مازاد روسیه، به نظر می‌رسد انگیزه سیاسی و مزیت اقتصادی برای احداث خط لوله نکا-جاسک در طرف روسی و ایرانی ایجاد شده است. اما اجرای این طرح که ذیل کریدور شمال-جنوب تعریف می‌شود نیازمند افق بلندمدتی است که در شرایط آشفته تحریم ایران و روسیه و عدم وجود چشم‌انداز نسبت به آینده، قابلیت اجرا ندارد.
محمدعلی خطیبی، مدیر اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت با اشاره به تجربه تلاش گذشته برای ترانزیت نفت از شمال به جنوب ایران گفت: یک ایده این بود که ما نفت روسیه و مابقی همسایگان شمالی را به جنوب ایران ترانزیت کنیم. زمانی طرح خط لوله نکا به جاسک مطرح بود ولی در حوزه جذب سرمایه‌گذاری برای احداث به مشکل خورد و متوقف شد. ترانزیت نفت همسایگان شمالی دیگر وابسته به تحریم بودن یا نبودن ایران نیست.
شاید اگر روزی توقف روابط اقتصادی روسیه و اروپا قطعی شده و هند به خریدار پایدار نفت روسیه تبدیل شود، مذاکره درباره احداث خط لوله نکا-جاسک نیز روی میز ایران و روسیه قرار گیرد، که در فضای مبهم فعلی تا آن روز فاصله زیادی است، مگر اینکه معجزه‌ای رخ دهد.
* مزایای اقتصادی و سیاسی سوآپ نفت روسیه از مسیر ایران
اما با وجود بن‌بست به نظر رسیدن ترانزیت نفت روسیه از مسیر ایران، سوآپ نفت روس‌ها گزینه جذاب‌تر و محتمل‌تری برای اجراست. چندی پیش الکساندر نواک معاون نخست‌وزیر روسیه اعلام کرد که امیدوار است در گام نخست قرارداد سوآپ 5 میلیون تن نفت روسیه با ایران تا پایان 2022 امضا شود. جواد اوجی وزیر نفت نیز با استقبال از این پیشنهاد، عنوان کرد، زیرساخت سوآپ 10 میلیون تن نفت در ایران وجود دارد.
در گذشته نیز ایران با استفاده از موقعیت جغرافیایی ممتاز خود، سوآپ نفت (و نه ترانزیت) از کشورهای حاشیه خزر را انجام می‌داد که قرارداد سوآپ نفت قزاقستان در سال‌های 1380 تا 1389 از جمله آن بود.
در این قرارداد، شرکت ویتول روزانه 35 تا 70 هزار بشکه نفت قزاقستان را خریداری کرده و در شمال به ایران تحویل میداد و سپس نفت ایران را از جنوب برای صادرات تحویل می‌گرفت. مابه‌ازای این سوآپ، ایران بشکه‌ای 1.5 دلار به عنوان حق سوآپ دریافت می‌کرد.
سیدمحسن قمصری، مدیر اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت گفت: منابع نفتی و گازی ایران عمدتا در جنوب کشور متمرکز است و با توجه به گستردگی کشور، ما هزینه گزافی را برای انتقال منابع هیدروکربوری به شمال کشور صرف می‌کنیم. در نتیجه می‌توان با سوآپ نفت و گاز از همسایگان شمالی، این هزینه انتقال و ترانزیت را کاهش داد.
وی تاکید کرد: سوآپ نفت علاوه بر مزایای اقتصادی، مزایای سیاسی زیادی را نیز در ایجاد وابستگی کشورها به ایران به همراه دارد. البته اجرای چنین طرح‌هایی نیاز به مدیریت واحد دارد تا مثل گذشته دچار آسیب نشود.
* دو چالش و دو راهکار برای سوآپ نفت روسیه
حال پس از جنگ اوکراین، مقصد یک میلیون بشکه از نفت روسیه از اروپا به هند تغییر کرده است (تصویر 4) که می‌تواند به جای طی مسیر طولانی از دریای سیاه و بالتیک با سوآپ با نفت ایران به بازار هند سوآپ و صادرات شود.

تصویر 4
در این طرح، هزینه ترانزیت روسیه کاهش می‌یابد، همچنین ایران نیز با دریافت حق سوآپ و کاهش هزینه ترانزیت نفت خود از جنوب به شمال سود می‌برد؛ یک بازی برد-برد.
اما این ایده از دو جهت برای طرفین چالش‌هایی دارد. چالش ایران در احتمال تصاحب بازارش در هند توسط روسیه خلاصه می‌شود که می‌تواند با انعقاد قراردادهای کوتاه‌مدت یکساله این مشکل را رفع کرد.
بدین ترتیب در صورت احیای برجام و تعلیق تحریم‌ها، نفت ایران دوباره می‌تواند به بازار هند برگردد و قرارداد سوآپ نفت روسیه یا تمدید نمی‌شود و یا با شرط نیامدن سمت بازار ایران در هند تمدید می‌شود.
چالش طرف روسی نیز تحریم بودن نفت ایران است که گمرک هند اجازه واردات آن را نمی‌دهد. البته این احتمال وجود دارد که روس‌ها در لایه سیاسی بتوانند این چالش را با هندی‌ها برطرف کنند.
در حال حاضر ظرفیت پالایشگاه‌های شمالی ایران (تهران و تبریز) برای دریافت نفت روسیه 340 هزار بشکه بوده و زیرساخت خط لوله با ظرفیت 400 هزار بشکه برای انجام این عملیات موجود است. تنها گلوگاه لجستیکی، ظرفیت دریافت بنادر ایران در دریای خزر است که روزانه فقط 70 هزار بشکه است.