پیام مازند - ایرنا / سرچشمه واژه «رایانه» اخیرا در شبکه‌های اجتماعی موضوع بحث بسیاری کاربران بوده است. برخی علاقه‌مندان در میانه جدال‌های خود هوش مصنوعی را نیز به کمک فراخواندند تا به آن‌ها بگوید رایانه از چه زمانی در زبان فارسی رواج پیدا کرده است.
به گزارش ایرنا از روابط عمومی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، واژه رایانه نخستین‌بار در نوشته‌ای از صادق کیا رئیس فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم، 1349-1358) به کار رفته است. او در پایان یادداشتی که بر کتاب واژه‌نامه بسامدی شعرهای شهید بلخی (فراهم‌آورده محمود منشی، زیرنظر فریدون بدره‌ای، انتشارات فرهنگستان زبان ایران: تیرماه 1355) این واژه را در برابر کامپیوتر به کار برده است.
کیا نوشته است: فرهنگستان زبان ایران در آغاز کار می‌دانست که برای آنکه واژه‌نامه‌های بسامدی با باریک‌بینی و موشکافی بیشتر و نیروی انسانی کمتر و در زمانی کوتاه‌تر انجام پذیرد، باید از رایانه (کامپیوتر) بهره گرفت. او در پانویس، نوشته است: واژۀ «رایانه» را نگارنده از «راینیتن» پهلوی به معنی آراستن، ترتیب دادن و نظم دادن ساخته و در برابر واژه‌های انگلیسی Computer و فرانسه Ordinateur پیشنهاد کرده است.
بازار ![]()
فرهنگستان زبان ایران در دهه پنجاه سده گذشته تصمیم گرفت واژه‌های بیگانه‌ای را که برای برابرگزینی در دست بررسی داشت، در دفترهایی با عنوان «پیشنهاد شما چیست؟» منتشر کند و از عموم صاحب‌نظران و علاقه‌مندان بخواهد معادل‌های پیشنهادی خود را در بازه زمانی مشخصی برای ارزیابی به فرهنگستان زبان ایران بفرستند. هدف فرهنگستان این بود برابرهایی که سرانجام به تصویب می‌رسد «از پذیرش گرم همگانی برخودار باشد.»
شماره پنجم از این دفترها با عنوان «بخشی از واژه‌های رایانه‌ای (کامپیوتری)» سال 1355 منتشر شده است. اعضای گروه واژه‌گزینی رشته انفورماتیک فرهنگستان زبان ایران، واژه «کامپیوتر» را چنین تعریف کرده و برای برابرگزینی آن از مردم نظرخواهی کرده بود: «ماشین یا گروهی از ماشین‌ها برای انجام دادن عملیات بر روی داده‌ها، به‌ویژه اعمال شمارشی (حسابی)، به‌طور خودکار».
شماره هشتم از این دفترها نیز به «بخشی از واژه‌های فن‌شناسی آموزشی» اختصاص یافته است. این دفتر که به کوشش پروین بوذری و فروغ مهاجر فراهم آمده، بهمن‌ماه 1356 منتشر شده و دربردارنده 338 واژه بیگانه است. گردآورندگان تعریفی کوتاه از هر واژه بیگانه و کاربردهای آن را به دست داده بودند. از علاقه‌مندان خواسته شده بود معادل‌های پیشنهادی خود را تا پایان فروردین 1357 به نشانی فرهنگستان ارسال کنند.
زمان دقیق تصویب رایانه به جای کامپیوتر در شورای واژه‌گزینی
یکی از واژه‌هایی که در دفتر هشتم «پیشنهاد شما چیست؟» نیز برای برابرگزینی به نظرخواهی گذاشته شده بود، «کامپیوتر» Computer (Computor) است. در تعریف این واژه به استناد فرهنگ وبستر (Webster) نوشته شده است:
1. آنکه یا آنچه می‌شمارد.
2. وسیله محاسبه‌ای که به‌ویژه برای حل مسئله‌های دشوار ریاضی طرح‌ریزی شده است.
3.ماشین خودکار (اتوماتیک) الکترونیکی که برای انجام دادن شمارش‌های ساده یا دشوار به کار می‌رود.
فرهنگستان زبان ایران «فن‌شناسی و فن‌ورزی» را در برابر «تکنولوژی» مصوب کرده بود. فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم) به جای این واژه، «فنّاوری» را تصویب کرده است. جالب است با آنکه بیش از 50 سال پیش اصطلاح «فن‌شناسی آموزشی» به جای «تکنولوژی آموزشی» مصوب شده بود، دانشگاه‌ها هیچ‌گاه این اصطلاح را به کار نبردند.
با آنکه کیا واژه رایانه را در یکی از نوشته‌های خود به کار برده است و در جزوه داخلی صحافی‌شده‌ای که فرهنگستان زبان ایران با عنوان «برابرهای فارسی پیشنهادی گروه‌های واژه‌گزینی» تدوین کرده است، رایانه در برابر کامپیوتر ثبت شده است و شماره پنجم «پیشنهاد شما چیست؟» نیز با عنوان «بخش از واژه‌های رایانه‌ای (کامپیوتری)» چاپ شده، شواهدی در دست نیست که فرهنگستان زبان ایران تا پایان فعالیت خود (1358) برابری برای کامپیوتر مصوب کرده باشد. زیرا هم در جزوه یادشده تأکید شده است که واژه‌های این جزوه صرفاً پیشنهاد گروه‌های واژه‌گزینی فرهنگستان است و نباید آن‌ها را مصوب فرهنگستان دانست، هم، چنان‌که گفتیم، در دفتر هشتم از مجموعه «پیشنهاد شما چیست؟» که بهمن 1356 منتشر شده است، واژه کامپیوتر نیز ازجمله واژه‌هایی بود که از علاقه‌مندان خواسته شده برای آن برابری پیشنهاد کنند. بااین‌همه در دو دهۀ 60 و 70 سدۀ گذشته برخی از استادان و مهندسان واژۀ رایانه را در برابر کامپیوتر به کار می‌بردند، اما این نوواژه همه‌گیر و مصوب دستگاه‌های رسمی و مسئول نبود.
با توجه به چنین پیشینه‌ای، شورای واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در تاریخ 18 تیرماه 1379 با حضور غلامعلی حداد عادل، جواد حدیدی، بهمن سرکاراتی، علی‌اشرف صادقی، احمد سمیعی گیلانی و ابوالحسن نجفی، پیشنهاد کارگروه تخصصی رایانه را مبنی بر پیشنهاد «رایانه» دربرابر کامپیوتر بررسی و تصویب کرد. سید مصطفی عاصی، ابراهیم نقیب‌زادۀ مشایخ و محمدرضا محمدی‌فر نیز از اعضای کارگروه تخصصی رایانه و فنّاوری اطلاعات در این نشست حضور داشتند. سرانجام، شورای فرهنگستان در نشست دویست و چهاردهم خود که در تاریخ سی‌ام مهرماه 1380 تشکیل شد و به بررسی واژه‌های حوزه رایانه و فنّاوری اطلاعات اختصاص داشت، واژه رایانه را دربرابر کامپیوتر تصویب کرد.
سید مصطفی عاصی، زبان‌شناس، سرپرست بخش رایانه در فرهنگستان زبان ایران، استاد بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی، عضو وابسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و از اعضای اولیه کارگروه فناوری اطلاعات و ارتباطات رایانه این فرهنگستان، دربارۀ چندوچون ساخته شدن واژه رایانه توضیحاتی در اختیار روابط عمومی فرهنگستان زبان و ادب فارسی گذاشته است که در ادامه می‌آوریم:
«ازآنجا که من از آغاز کار فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) در آنجا حضور داشتم شاید بتوانم با کمک حافظه و برخی سندهای موجود پیشینه واقعی‌تری از پیشنهاد و کاربرد رایانه به‌دست دهم. باید برگردیم به نخستین سال‌های فعالیت فرهنگستان که گروه‌های واژه‌گزینی یک‌به‌یک تشکیل می‌شدند. پیشنهاد تشکیل هر گروه چه از خارج فرهنگستان و چه از داخل، در شورا طرح می‌شد و کلیات آن مانند موضوع و حوزه، اعضای احتمالی و حتی عنوان آن به‌تصویب می‌رسید. یکی از نخستین گروه‌ها برای حوزه علوم کامپیوتر بود. به‌زودی مشخص شد که این رشته (در آن زمان) با عنوان کلی انفورماتیک در برخی از مجامع شناخته می‌شود. حتی در سازمان برنامه و بودجه، معاونت انفورماتیک عهده‌دار برنامه‌ریزی سیاست‌های کلان کشور در این زمینه است. برای آغاز فعالیت این گروه از همۀ رئیسان و مدیران دانشکده‌ها و گروه‌های رشته کامپیوتر آن زمان، از جمله معاون انفورماتیک سازمان برنامه و بودجه (شادروان خسرو بهروز) و پایه‌گذار و رئیس مدرسه عالی کامپیوتر (شادروان مرتضی انواری) و نیز مدیران مراکز کامپیوتری بزرگ آن زمان دعوت شد. طبق روش جاری از فرهنگستان هم چند تن که با این حوزه آشنایی داشتند در گروه حضور داشتند. اعضای گروه رایانه، علاوه‌بر این‌جانب، عبارت بودند از: مرتضی انواری، خسرو بهروز، یوسف تولیتی، مجید رامین‌فر، مهدی کرمانی، خسرو کریم‌پناهی، فریدون بدره‌ای و حسین داوری آشتیانی.
در نخستین نشست‌ها قرار شد برای خود واژه کامپیوتر برابر فارسی برگزیده شود و بلافاصله معادل‌های ترجمه‌ایِ ماشین حسابگر، شمارگر، محاسبه‌گر به‌دلایل متعدد از سوی اغلب اعضا رد شد. پیشنهادهایی هم طرح شد و با تعریف‌های تازه و به‌همراه چند تن از اعضای گروه به شورا رفت. شادروان بهروز، فرزند استاد ذبیح بهروز، که تخصص انفورماتیک از فرانسه داشت و چندی بعد دکترای خود را هم در همان‌جا به‌انجام رساند با علاقه شدیدی که به زبان فارسی داشت، نکته مهمی را طرح کرد. اینکه کامپیوتر امروز تنها یک ماشین حسابگر نیست و آن را به‌عنوان وسیله پردازش و آرایش داده‌ها می‌شناسند. به‌همین دلیل فرانسویان برای آن معادل ordinateur را برگزیده‌اند. اعضای شورا پیشنهاد کردند که به‌جای ترجمه واژه کامپیوتر، معادلی مفهومی برای آن برگزینند. کیا یادآور شد که در فارسی میانه فعل «رایانیدن» به معنی به‌نظم درآوردن کاربرد داشته که آرایش و آراستن امروز نیز از همان ریشه است. پس از بحث و بررسی واژۀ رایانه با الگوی ستاک حال فعل+ ه (رایان+ ه) به معنی ابزار انجام همان فعل مانند «گیره» و «رنده» و «ماله» پذیرفته شد. از آن‌پس در نوشته‌های فرهنگستان ازجمله هنگامی که سال 1354 بخشی از واژه‌های رایانه‌ای (کامپیوتری) در قالب دفتر شماره پنجم «پیشنهاد شما چیست؟» منتشر شد همه‌جا واژه رایانه به‌کار رفت. نسخه ویراسته این دفتر نیز سال 1355 منتشر شد.
با کمک شادروان خسرو بهروز، معاون انفورماتیک آن زمان سازمان برنامه و بودجه، نخستین فعالیت‌های پردازشی زبان فارسی با رایانه (زبان‌شناسی رایانشی امروز) در اوایل دهه 1350 در فرهنگستان زبان ایران آغاز شد. همزمان با برگزاری دوره‌های گوناگون آموزش رایانه برای برخی اعضای هات علمی فرهنگستان، طراحی و اجرای سه طرح بزرگ فراهم آوردن «طرح تهیه واژه‌نامه بسامدی متون برگزیده فارسی: کلیات، سیستم کامپیوتری و برنامه‌ها»، «تدوین واژه‌نامه چندزبانی: سیستم رایانه‌ای و برنامه‌ها» و «واژه‌نامه ریشه‌شناسی: سیستم کامپیوتری و برنامه‌ها» به اجرا درآمد (تصویر شماره چهار.) همچنین مجموعه واژه‌های پیشنهادی گروه‌های واژه‌گزینی در دادگانی گردآوری و ساماندهی شد که در فروردین سال 1359 با سختی توانستم دو نسخه از آن را چاپ رایانه‌ای کنم که یک نسخه آن در آغاز فعالیت فرهنگستان زبان و ادب فارسی در اختیار این فرهنگستان قرار رفت و چند سال بعد با هدف حفظ این داده‌ها و با پیشنهاد کارگروه رایانه واژه‌گزینی در رایانه درونداد شد و فایل آن در مجموعه گنج‌واژه ادغام شد. یکی از آخرین کارهای فرهنگستان دوم تأسیس بخش کاربری‌های رایانه بود که طرح سازمانی و گسترش آن را نیز این‌جانب آماده و ارائه کرد.»
در عربی به جای واژه کامپیوتر «حاسب الکترونیّ» را کار می‌برند که به نظر می‌رسد براساس همان تعریف اولیه کامپیوتر باشد که با استناد به فرهنگ وبستر در دفتر هشتم «پیشنهاد شما چیست؟» نیز آمده بود و وجه غالب معنای آن همان محاسبه کردن است.
در زبان فرانسه نیز به جای واژۀ انگلیسی کامپیوتر، Ordinateur گذاشته شده است. فرشید سمائی عضو هیات علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقاله «مبانی اصطلاح‌شناسی فرهنگی و کاربرد آن زبان فارسی» (مجله نامه فرهنگستان، ویژه‌نامه واژه‌گزینی، سال دوم و سوم، شمارۀ دوم و سوم، بهار 1398، صص 267-292) شرحی فشرده و خواندنی از روند برابرگزینی برای واژه کامپیوتر در زبان فرانسه آورده است که بازنشر آن در پایان این یادداشت خالی از فایده نیست: «در فرانسه آن گونه که مارسلسی بیان می‌کند، در هنگام انتخاب برابرنهاد برای اصطلاح computer در دهه پنجاه قرن بیستم میلادی، مباحث اصطلاح‌شناختی متعددی مطرح و سه راه‌حل ارائه شد: راه‌حل اول پذیرش واژه computer یا صورت تغییریافته آن computeur بود. راه‌حل دوم، گزینش calculateur بود که در آن زمان در حوزه‌های حسابداری و آمارِ عصر پیشارایانه کاربرد داشت اما راه‌حل سوم، انتخاب نوواژه‌ای متفاوت برای این مفهوم جدید بود. نمایندگی آی.بی.ام در فرانسه مسئولیت واژه‌گزینی را پذیرفت. متخصصان در آی.بی.ام نمی‌خواستند همان لفظ calculateur را انتخاب کنند، زیرا چندان این انقلاب فنّاورانه را منعکس نمی‌کرد و اهمیت چندگانه دستگاه جدید را نشان نمی‌داد. پیش از انتخاب اصطلاح نهایی، عبارت «ماشین الکترونیکی داده‌های پردازشی» مطرح شد که بلافاصله رد شد. سپس، مسئولان آی.بی.ام فرانسه از ژک پِرِه استاد دانشگاه‌های پاریس درخواست کردند تا برابرنهادی برای این دستگاه بیابد. سرانجام پِرِه، که خود علاوه‌بر تخصص در زبان‌شناسی و زبان لاتین، دستی نیز در مطالعات ادیان داشت، برابرنهاد ordinateur را در نامه‌ای به تاریخ 16 آوریل 1955 پیشنهاد کرد که بلافاصله مورد اقبال عمومی قرار گرفت. او این اصطلاح تخصصی را از متن عبارت مذهبی «خداوند، نظم‌دهندۀ بزرگ هستی» (Dieu, grand ordinateur du monde)، استخراج کرد که در آن لفظ ordinateur به معنای «نظم‌دهندۀ جهان براساس برنامه‌ای مشخص» است.
این لفظ در همان زمان نیز به لحاظ درزمانی اصطلاحی نوگزیده تلقی می‌شد؛ به این معنی که در قرن پانزدهم این واژه به اسقفی اطلاق می‌شد که مسئول محاسبه زمان دقیق جشن عید پاک بود، زیرا تعیین تاریخ دقیق آن مبنای محاسبه سایر جشن‌های مذهبی قرار می‌گرفت. نکته دیگر این است که در دهۀ 50 هنوز نهادهای تخصصی متولی حفظ و احیای زبان فرانسه، به طور رسمی تأسیس نشده بود.