پیام مازند - در بررسی تاریخ ادیان و نظام‌های فکری جهان، آیین زرتشتی به عنوان یکی از کهن‌ترین ادیان بشری جایگاه ویژه‌ای دارد. این دین با محوریت اهورامزدا، خدای یگانه نیکی و نور، و با آموزه‌هایی همچون پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک، تأثیر عمیقی بر فرهنگ و تمدن ایران باستان و حتی جهان داشته است. با این حال، شناخت دقیق از شخصیت زرتشت و آموزه‌های او همواره با چالش‌های بسیاری همراه بوده است.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
زرتشت، به عنوان بنیان‌گذار این دین، شخصیتی پیچیده و اسرارآمیز است که در منابع تاریخی و دینی به شکل‌های متفاوتی تصویر شده است. برخی او را پیامبری آسمانی می‌دانند، در حالی که دیگران او را صرفاً یک فیلسوف و مصلح اجتماعی می‌پندارند. این اختلافات به ویژه در متون اسلامی، زرتشتی و حتی پژوهش‌های مدرن نیز به وضوح دیده می‌شود.
موضوع زرتشت و آیین کهن زرتشتی، به ویژه در بستر فعالیت‌های باستان‌گرایانه، همواره محل بحث و گفتگوی صاحب‌نظران بوده است. برای بررسی دقیق‌تر ابعاد تاریخی، هویتی و دینی زرتشت و آیین زرتشتی، خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، با حجت‌الاسلام مهدی هنرجو، پژوهشگر و فعال در حوزه نقد زرتشت و باستان‌گرایی، به گفتگو نشسته که در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانید:
رسا: یکی از نمادهای اصلی این آیین، آتش است. تصور رایج در برخی اذهان عمومی این است که زرتشتیان آتش‌پرست هستند. نگاه شما به جایگاه آتش در این آیین چیست؟ آیا آنها واقعا آتش را می‌پرستند؟ سوال بسیار خوبی است، چون این موضوع یکی از سوءتفاهم‌های رایج درباره آیین زرتشتی است. در آیین زرتشتی، آتش به عنوان نمادی از نور، روشنایی، پاکی و حقیقت در نظر گرفته می‌شود. برخلاف تصور رایج، زرتشتیان هرگز آتش‌پرست نبوده‌اند و نیستند. آنها آتش را به عنوان نشانه‌ای از حضور و قدرت اهورامزدا، خدای یگانه و آفریننده نیکی، مورد احترام قرار می‌دهند. در حال حاضر، زرتشتیان هنگام نماز و عبادت، رو به نور می‌ایستند و آتش را به عنوان نوعی قبله‌گاه مقدس در نظر می‌گیرند، مشابه نقشی که "مهر" در فرهنگ اسلامی یا نمادهای دیگر در ادیان مختلف دارند. در این معنا، آتش نمادی از نور الهی است که به جایگاه نمادین خود در معابد زرتشتی، یعنی آتشکده‌ها، احترام گذاشته می‌شود. این رویکرد، تفاوت اساسی با مفهوم آتش‌پرستی دارد، چرا که در زرتشتی‌گری آتش به عنوان موجودی مستقل و معبود پرستش نمی‌شود، بلکه به عنوان واسطه‌ای برای ارتباط با اهورامزدا و نمادی از صفات او مورد احترام است. البته جایگاه آتش در طول تاریخ تحولاتی داشته است. در دوره‌های باستانی، به ویژه در دوران ساسانیان، آتش نقش محوری‌تری در آیین‌ها داشت و برخی متون کهن نشان می‌دهند که در این دوران، آتش نه تنها نماد پاکی، بلکه به نوعی تجلی قدرت الهی در جهان مادی تلقی می‌شده است. به همین دلیل، آتشکده‌ها به عنوان مراکز دینی و اجتماعی نقش بسیار مهمی داشتند. حتی آیین‌های قربانی و نذر نیز گاه با حضور آتش انجام می‌شد که بعدها با تحولات فکری و فرهنگی، به تدریج به نمادهای غیرمادی‌تر تغییر شکل داد. اما اصل بر این است که آتش، نماد و تجلی نور الهی است، نه خود معبود. رسا: موضوع دیگری که در ادیان و نظام‌های فکری مطرح است، مسئله جبر و اختیار است. نگاه آیین زرتشتی به این مسئله چیست؟ انسان در این آیین چقدر در تعیین سرنوشت و اعمال خود مختار است؟ مسئله جبر و اختیار یکی دیگر از جنبه‌های مهم آیین زرتشتی است. زرتشتیان بر این باورند که انسان در انتخاب مسیر نیکی یا بدی آزاد است و این اختیار یکی از اصول اساسی دین آنها است. این آزادی در انتخاب، به عنوان یک مسئولیت اخلاقی در برابر اهورامزدا تلقی می‌شود. بر اساس متون زرتشتی، جهان عرصه‌ای برای نبرد نیکی و بدی است و انسان باید با آزادی و اختیار خود، در برابر اهریمن (نیروی شر) ایستادگی کند و در نهایت در روز رستاخیز پاسخگوی اعمال خود باشد. این نگاه به اختیار، بار مسئولیت اخلاقی سنگینی بر دوش انسان می‌گذارد. البته این مفهوم نیز در طول تاریخ با چالش‌هایی روبرو بوده است. در دوران ساسانیان، هرچند زرتشتیان به نوعی آزادی در عبادات و زندگی روزمره قائل بودند، اما خروج از دین یا تغییر باورها با محدودیت‌های شدیدی همراه بود. این سختگیری‌ها تا حدی ناشی از پیوند دین زرتشتی با ساختار سیاسی امپراتوری ساسانی بود. با سقوط ساسانیان و تغییرات فرهنگی بعدی، این فشارها کاهش یافت. در معنای نوین اختیار در زرتشتی‌گری مدرن، زرتشتیان برای جذب جوانان و تطبیق با دنیای امروز، بر آزادی و اختیار در انجام مراسم دینی و حتی تفسیر متون تأکید بیشتری دارند. این تغییر رویکرد، بخشی از تلاش آنها برای بازسازی هویت فرهنگی و دینی خود در دنیای مدرن است و جشن‌ها و آیین‌های متنوعی که امروز در میان آنها رواج دارد، نمونه‌ای از این رویکرد است که سعی در ترکیب حفظ هویت و انعطاف‌پذیری دارد. رسا: اگر نکته پایانی دارید بفرمایید. در نهایت، تأکید من بر این است که در مواجهه با آیین‌های کهنی مانند زرتشتی‌گری، باید از نگاه‌های سطحی و جانب‌دارانه، چه از سر تعصب و چه از سر شیفتگی صرف، پرهیز کرد. آتش در آیین زرتشتی تنها یک نماد است، اما بیانگر یک جهان‌بینی عمیق است که بر پایه روشنایی، راستی و پاکی بنا شده و مفهوم اختیار نیز بیانگر مسئولیت انسانی در انتخاب مسیر نیکی است. در تحلیل و بررسی، همواره باید به اختلافات تاریخی، تحولات درونی آیین در طول زمان و تفاوت‌های بین روایت‌های دینی و یافته‌های پژوهشی توجه داشت.