پیام مازند - زومیت / گرمازدگی یکی از بیماری‌های جدی ناشی از افزایش بیش از حد دمای بدن است که در صورت عدم درمان به موقع می‌تواند به عوارض خطرناکی منجر شود.
گرمازدگی چیست؟
بازار ![]()
گرمازدگی وضعیتی خطرناک است که در آن دمای مرکزی بدن به طور غیرطبیعی افزایش می‌یابد و بدن قادر به تنظیم مؤثر حرارت خود نیست. این حالت معمولاً در اثر قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض گرمای زیاد، فعالیت بدنی شدید در هوای گرم یا محیط‌های بدون تهویه مناسب رخ می‌دهد. در شرایط عادی، بدن با تعریق و گشاد شدن عروق سطحی حرارت اضافی را دفع می‌کند، اما در صورت ناکارآمدی این مکانیسم‌ها، دمای داخلی بدن ممکن است از حد ایمن فراتر رود.
افزایش شدید دمای بدن می‌تواند منجر به علائمی مانند خستگی، سرگیجه، تهوع، تعریق زیاد یا در مراحل پیشرفته، کاهش سطح هوشیاری، اختلال در عملکرد اندام‌ها و حتی مرگ شود. تشخیص زودهنگام و اقدام سریع برای خنک کردن بدن در موارد گرمازدگی، نقش حیاتی در پیشگیری از عوارض جدی دارد.
مراحل و علائم گرمازدگی
گرمازدگی یا هایپرترمی (Hyperthermia) مراحل مختلفی دارد. به‌عنوان مثال، از پاافتادگی ناشی از گرما وضعیت شایعی به‌شمار می‌رود، اما شرایط دیگری مانند سنکوپ ناشی از گرما ممکن است برای شما کمتر آشنا باشند. در ادامه، به فهرستی از وضعیت‌های هایپرترمیک و سایر بیماری‌های مرتبط با گرما اشاره می‌کنیم و راه‌هایی برای مقابله با گرمازدگی را پیشنهاد می‌کنیم.
استرس گرمایی
اگر دمای بدن شما شروع به افزایش کند و نتوانید ازطریق تعریق خود را خنک نمایید، درحال تجربه‌ی استرس گرمایی (Heat stress) هستید. استرس گرمایی می‌تواند به عوارض جدی‌تری همچون از پاافتادگی ناشی از گرما (heat exhaustion) و گرماگرفتگی (heat stroke) منجر شود. در این شرایط، علاوه بر احساس گرمای ناراحت‌کننده، ممکن است علائم زیر را نیز تجربه کنید:
سرگیجه
ضعف
تهوع
تشنگی
سردرد
اگر علائم استرس گرمایی را احساس می‌کنید، به مکانی خنک بروید و استراحت کنید. نوشیدن آب یا سایر مایعات حاوی الکترولیت را آغاز نمایید تا به بازگرداندن آب و املاح بدن کمک شود. الکترولیت‌ها موادی مانند کلسیم، سدیم و پتاسیم به حفظ آب بدن در بدن کمک می‌کنند. این مواد در تنظیم ضربان قلب، عملکرد اعصاب و سلامت عضلات نقش دارند.در صورتی که علائم شما تشدید شد، فورا به پزشک مراجعه کنید.
خستگی ناشی از گرما
اگر گذراندن ساعات طولانی در گرما باعث ناراحتی جسمی و فشار روانی شما شده، ممکن است دچار خستگی ناشی از گرما (heat fatigue) شده باشید. افرادی که به هوای بسیار گرم یا شرایط کاری در محیط‌های گرم عادت ندارند، بیشتر در معرض خطر خستگی گرمایی قرار دارند.
علاوه بر احساس گرمای زیاد و تشنگی و خستگی، ممکن است در تمرکز روی کار خود دچار مشکل شوید و حتی هماهنگی حرکتی خود را از دست بدهید. اگر متوجه شدید در محیط گرم از نظر جسمی و روانی تحت فشار قرار گرفته‌اید، فورا از آنجا خارج شوید و با نوشیدن مایعات خود را خنک کنید.
سازگارشدن تدریجی با کار یا ورزش در محیط‌های گرم می‌تواند به پیشگیری از خستگی ناشی از گرما در آینده کمک نماید.
سنکوپ ناشی از گرما
سنکوپ که به آن غش نیز گفته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که فشار خون کاهش یافته و جریان خون به مغز به‌طور موقت کاهش یابد. این حالت معمولا زمانی رخ می‌دهد که در محیطی گرم فعالیت بدنی زیادی انجام داده باشید. اگر از داروهای بتا بلاکر برای کاهش فشار خون مصرف می‌کنید، خطر ابتلا به سنکوپ ناشی از گرما در شما بیشتر است.
سنکوپ معمولا با احساس سرگیجه یا سبکی سر همراه است. ممکن است احساس کنید در آستانه‌ی غش قرار دارید، اما اگر سریعا آرام بگیرید و خود را خنک کنید، می‌توانید از غش‌کردن جلوگیری کنید. بالا بردن پاها نیز می‌تواند مفید باشد.همانند سایر بیماری‌های مرتبط با گرما، تامین مجدد آب و املاح بدن بسیار حیاتی است. هر نوع مایعی مفید خواهد بود، اما آب یا نوشیدنی‌های ورزشی حاوی الکترولیت بهترین گزینه هستند.
گرفتگی عضلات براثر گرما
گرفتگی‌های ناشی از گرما معمولا پس از فعالیت شدید یا ورزش در هوای گرم رخ می‌دهند. این گرفتگی‌ها اغلب نتیجه‌ی عدم تعادل الکترولیتی بوده و معمولا در عضلات شکم، پا یا بازو احساس می‌شوند. برای تسکین گرفتگی عضلانی ناشی از گرما، در مکانی خنک استراحت کنید و حتما مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته از طریق تعریق را جبران نمایید.
ادم ناشی از گرما
ادم گرمایی ممکن است زمانی رخ دهد که برای مدت طولانی در هوای گرم ایستاده یا نشسته باشید و به دمای گرم عادت نداشته باشید. این وضعیت می‌تواند باعث ورم دست‌ها، قسمت‌های پایین پا یا مچ‌ها شود. این ورم ناشی از تجمع مایعات در اندام‌های انتهایی بدن است و ممکن است به واکنشی مرتبط باشد که در آن آلدوسترون باعث بازجذب سدیم به خون از طریق کلیه‌ها می‌شود.
ادم ناشی از گرما اغلب به‌طور خودبه‌خود و با گذشت زمان، هنگامی که به محیط گرم عادت می‌کنید، فروکش می‌کند. خنک‌شدن، بالا بردن پاها و حفظ آب بدن با مصرف کافی آب و الکترولیت‌ها نیز به بهبود این وضعیت کمک می‌کند.
گرمایی یا عرق سوز شدن
گاهی اوقات فعالیت طولانی‌مدت در هوای گرم می‌تواند باعث ظهور برآمدگی‌های قرمز رنگ و شبیه جوش روی پوست شود. این حالت معمولا زیر لباس‌هایی که با عرق خیس شده‌اند، ایجاد می‌گردد. بثورات گرمایی معمولا پس از خنک شدن یا تعویض لباس به‌طور خودبه‌خود از بین می‌رود. با‌این‌حال، در صورتی که پوست بلافاصله پس از بروز بثورت گرمایی خنک نشود، احتمال عفونت وجود دارد.
از پا افتادگی ناشی از گرما
از پا افتادگی ناشی از گرما (Heat exhaustion) یکی از جدی‌ترین مراحل هایپرترمی به شمار می‌رود و زمانی رخ می‌دهد که بدن دیگر قادر به خنک کردن خود نباشد. در این حالت، علاوه بر تعریق شدید، ممکن است علائم زیر را نیز تجربه کنید:
سرگیجه
ضعف
تشنگی
مشکل در هماهنگی حرکات
اختلال در تمرکز
پوست سرد و نمناک
تپش قلب
از پا افتادگی ناشی از گرما آخرین مرحله پیش از وقوع گرماگرفتگی است، بنابراین مهم است که به محض مشاهده علائم، استراحت کنید و اقدام به تأمین مجدد آب و املاح بدن نمایید. در صورت عدم بهبود علائم، فورا به مراکز درمانی مراجعه نمایید.
گرماگرفتگی
گرماگرفتگی (Heatstroke) وضعیت خطرناک و تهدیدکننده حیات است که می‌تواند منجر به عوارض جدی شود. در صورت مشاهده علائم گرماگرفتگی، فورا با اورژانس تماس بگیرید.
علائم گرماگرفتگی شامل موارد زیر است:
رسیدن دمای بدن به بیش از 40 درجه سانتیگراد
نبض سریع و قوی
پوست قرمز، نمناک یا داغ
سرگیجه و حالت تهوع
سردرد
گیجی و اختلال در تمرکز
بیهوشی یا غش کردن
اگر احتمال می‌دهید کسی دچار گرماگرفتگی شده است، باید فورا با خدمات اورژانس تماس بگیرید، فرد را به مکان خنک منتقل کنید و با استفاده از پارچه سرد یا حمام آب خنک تلاش کنید دمای بدن او را کاهش دهید. در این حالت نباید به فرد هیچ‌گونه نوشیدنی داده شود.
علائم گرمازدگی در کودکان
کودکان به دلیل سوخت‌وساز بالا، ناتوانی در بیان دقیق احساساتشان و این موضوع که سیستم تنظیم دمای بدنِ هنوز کامل‌نشده است، بیشتر از بزرگسالان درمعرض خطر گرمازدگی هستند. گرمازدگی می‌تواند در هوای گرم، محیط بسته‌ی بدون تهویه یا حتی هنگام بازی در فضای باز ایجاد شود. تشخیص سریع علائم اولیه در کودک، کلید پیشگیری از رسیدن به مرحله خطرناک‌تر یعنی گرماگرفتگی است.
در کودکان، علائم گرمازدگی خفیف تا متوسط به شکل زیر مشاهده می‌شود:
دمای بدن کمی بالا (حدود 37٫8–39 °C)
تعریق شدید همراه با پوست سرد، مرطوب یا رنگ‌پریده
سردرد، حالت تهوع یا استفراغ
سرگیجه، ضعف یا غش کردن
گرفتگی عضلانی (درد یا اسپاسم در بازو، پا یا شکم)
تحریک‌پذیری و تشنگی شدید
علائم فوق نشان‌دهنده کاهش آب و الکترولیت بدن به دلیل تعریق زیاد هستند و باید فورا اقدام به خنک‌سازی و هیدراته کردن بدن کودک شود.
اگر علائم فوق‌الذکر درمان نشوند، ممکن است به گرماگرفتگی منتهی شوند که با علائم زیر همراه است:
تب بالا (بیش از 40 درجه سانتیگراد)
پوست داغ، قرمز و خشک (یا کم‌تعریق)
گیجی، از دست دادن هوشیاری یا تشنج
تپش سریع قلب و تنفس نامنظم
سردرد شدید، تهوع مداوم یا استفراغ پی‌درپی
چه زمانی باید فورا کمک پزشکی دریافت کرد؟
جدی‌ترین مرحله هایپرترمی، گرماگرفتگی است که می‌تواند کشنده باشد. سایر بیماری‌های مرتبط با گرما نیز در صورت عدم درمان سریع و مؤثر، ممکن است منجر به گرماگرفتگی شوند.
گرماگرفتگی زمانی رخ می‌دهد که دمای بدن به بالاتر از 40 درجه سانتیگراد برسد. غش معمولا اولین علامت آن است. سایر علائم و نشانه‌های گرماگرفتگی شامل موارد زیر است:
تحریک پذیری
گیجی
مشکل در هماهنگی حرکات
قرمزی پوست
کاهش تعریق
نبض کند یا تند
در صورت شروع علائم فوق لازم است اقدامات زیر را انجام دهید:
سعی کنید به مکانی خنک، ترجیحا با تهویه مطبوع، منتقل شوید.
آب یا نوشیدنی‌های ورزشی حاوی الکترولیت مصرف کنید.
دوش آب سرد بگیرید تا روند بهبودی تسریع شود.
کیسه‌های یخ را زیر بغل و اطراف ناحیه کشاله ران قرار دهید.
چنانچه علائم شما پس از تلاش برای خنک شدن و تامین آب بدن بهبود نیافت یا فردی را مشاهده کردید که به نظر می‌رسد دچار گرماگرفتگی شده است، فورا با خدمات اورژانس محلی تماس بگیرید.
درمان گرمازدگی
در صورت بروز علائم گرمازدگی، فرد باید بلافاصله فعالیت خود را متوقف کرده و به مکانی خنک، سایه‌دار و دارای جریان هوای مناسب منتقل شود. در صورتی که علائم گرمازدگی شدید ظاهر شوند یا نشانه‌های عمومی پس از یک ساعت استراحت و مراقبت بهبود نیابند، باید فورا به پزشک مراجعه کرد.
برخی توصیه‌های عمومی برای درمان موارد خفیف تا متوسط گرمازدگی عبارتند از:
نوشیدن جرعه‌جرعه آب خنک یا نوشیدنی حاوی الکترولیت
شل یا خارج کردن لباس‌های اضافی
دراز کشیدن و تلاش برای آرامش
گرفتن دوش یا حمام با آب خنک
قرار دادن دستمال خنک و مرطوب روی پیشانی
قرار دادن مچ‌ها زیر آب خنک به مدت 60 ثانیه
از سرگیری فعالیت تنها پس از رفع کامل علائم
قرار دادن کیسه یخ یا کمپرس سرد در زیر بغل و کشاله ران
استفاده از پنکه یا جریان هوا برای خنک کردن پوست
در صورت مشکوک بودن به گرماگرفتگی یا تداوم علائم، باید فورا با اورژانس تماس گرفت. در بیمارستان، پزشکان ممکن است مایعات و الکترولیت‌ها را به صورت وریدی تزریق کنند و در مواردی از مایعات سرد نیز استفاده شود. بیمار به‌طور دقیق تحت نظارت قرار می‌گیرد تا دمای بدن به سطح ایمن بازگردد و علائم برطرف شوند؛ این روند ممکن است چند ساعت طول بکشد.
در موارد شدید یا پیچیده، مانند نارسایی اندام‌ها، تشنج یا سایر مشکلات پزشکی، ممکن است درمان‌های اورژانسی و دارویی اضافی مورد نیاز باشد. در حالت‌های حاد، گرمازدگی می‌تواند نیاز به بستری و پایش چند روزه در بیمارستان داشته باشد تا فرد بهبودی کامل پیدا کند.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر گرمازدگی قرار دارند؟
افرادی که در محیط‌های بسیار گرم کار می‌کنند یا در طول انجام وظایف شغلی درمعرض گرمای شدید قرار دارند، در معرض خطر بالای دچار شدن به گرمازدگی هستند.
کارگران ساختمانی، کشاورزان و سایر افرادی که ساعات طولانی را در فضای باز و در معرض گرما سپری می‌کنند، باید اقدامات پیشگیرانه‌ای در برابر هایپرترمی انجام دهند. همین امر در مورد آتش‌نشانان و افرادی که در اطراف کوره‌های بزرگ یا فضاهای بسته با تهویه نامناسب کار می‌کنند نیز صدق می‌کند.
شرایط پزشکی نیز می‌توانند خطر ابتلا به هایپرترمی را افزایش دهند. برخی داروهای قلبی و فشار خون، مانند دیورتیک‌ها، ممکن است توانایی بدن شما را در خنک شدن ازطریق تعریق کاهش دهند. همچنین، اگر برای کنترل فشار خون بالا از رژیم غذایی کم‌سدیم پیروی می‌کنید، ممکن است سریع‌تر دچار گرمازدگی شوید.
کودکان و سالمندان نیز در معرض خطر بیشتری قرار دارند. بسیاری از کودکان بدون استراحت و نوشیدن آب در فضای باز و هوای گرم به شدت فعالیت می‌کنند.
سالمندان معمولا کمتر نسبت به تغییرات دما آگاه هستند، بنابراین اغلب دربرابر گرم شدن محیط به موقع واکنش نشان نمی‌دهند. همچنین، سالمندانی که در خانه بدون پنکه یا تهویه مطبوع زندگی می‌کنند، ممکن است در هوای بسیار گرم با خطر گرمازدگی مواجه شوند.
برای مقابله با گرمازدگی چه بخوریم؟
در زمان گرمازدگی، بدن مقدار زیادی آب و الکترولیت از دست می‌دهد که اگر به‌موقع جبران نشوند، ممکن است حال فرد بدتر شود یا حتی به مرحله گرماگرفتگی برسد. تغذیه مناسب نقش مهمی در بهبود سریع گرمازدگی دارد. مصرف آب، مواد غذایی پرآب و سرشار از املاح، و پرهیز از غذاهای مضر می‌تواند روند بهبودی را تسریع کند.
برای تسکین و بهبود گرمازدگی:
آب کافی و محلول الکترولیتی دریافت کنید.
میوه‌ها و سبزیجات پرآب مصرف کنید. خیار، هندوانه، طالبی، آناناس، هلو، انگور حاوی بیش از 90 درصد آب هستند و پتاسیم، منیزیم و مواد مغذی خنک‌کننده دارند.
کربوهیدرات و مقداری نمک برای بازگشت انرژی و تعادل الکترولیت‌ها استفاده کنید.
از نوشیدنی‌ها یا غذاهایی که باعث کم‌آبی یا حرارت‌زایی می‌شوند، مانند نوشیدنی‌های کافئین‌دار یا الکلی و غذاهای خیلی چرب یا پُر ادویه اجتناب کنید.
شربت‌ها و نوشیدنی‌های مناسب برای گرمازدگی
برای مقابله با گرمازدگی، جبران سریع کم‌آبی و الکترولیت‌های از دست رفته بدن حیاتی است. استفاده از شربت‌های جایگزین الکترولیت (ORS)، نوشیدنی‌های ورزشی حاوی سدیم و پتاسیم و ترکیبات طبیعی مانند شربت لیمو و عسل با کمی نمک می‌تواند به بازگرداندن تعادل آب و نمک کمک کند و روند بهبودی را تسریع نماید.
خاکشیر به‌عنوان نوشیدنی سنتی در طب ایرانی، به‌ویژه در روزهای گرم تابستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. دانه‌های این گیاه حاوی موسیلاژ (مواد لعاب‌دار) هستند که با حفظ رطوبت و تسکین دستگاه گوارش، به پیشگیری از کم‌آبی بدن و ناراحتی‌های گوارشی ناشی از گرما کمک می‌کنند. همچنین، مطالعات جدید نشان داده‌اند که خاکشیر دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی است و می‌تواند از بدن در برابر استرس اکسیداتیو ناشی از گرمای شدید محافظت کند. بر این اساس، نوشیدنی‌های تهیه‌شده از خاکشیر گزینه‌ای مناسب برای حفظ تعادل حرارتی و تامین آب بدن در هوای گرم به‌شمار می‌آیند.
تخم شربتی به‌دلیل توانایی بالا در جذب آب و تولید ژل لعاب‌دار، یکی از نوشیدنی‌های سنتی محبوب در فصل تابستان است. این دانه‌ها پس از خیساندن در آب، حجیم شده و با تشکیل لایه‌ای ژلاتینی، به حفظ رطوبت بدن و پیشگیری از کم‌آبی کمک می‌کنند. همچنین، خاصیت خنک‌کنندگی طبیعی تخم شربتی موجب کاهش احساس گرما و عطش می‌شود. مطالعات علمی نشان داده‌اند این دانه‌ها دارای ترکیبات آنتی‌اکسیدانی هستند که می‌توانند در کاهش اثرات استرس حرارتی نقش داشته باشند. بر همین اساس، استفاده از نوشیدنی تخم شربتی در روزهای گرم سال، به‌ویژه در مناطق با آب‌وهوای خشک و گرم توصیه می‌شود.
چگونه می‌توان از گرمازدگی پیشگیری کرد؟
اولین گام در پیشگیری از گرمازدگی، شناسایی خطرات موجود در هنگام کار یا فعالیت در شرایط بسیار گرم است. حضور در محیط گرم مستلزم رعایت اقدامات احتیاطی زیر می‌باشد:
در سایه یا محیط دارای تهویه مطبوع استراحت‌های خنک‌کننده داشته باشید. اگر لازم نیست در هوای بسیار گرم بیرون باشید، داخل ساختمان بمانید.
به‌خوبی آب بدن را تأمین کنید. هنگام فعالیت در هوای گرم، هر 15 تا 20 دقیقه آب یا نوشیدنی‌های حاوی الکترولیت بنوشید.
هنگام حضور در فضای باز، لباس‌های سبک و به رنگ روشن بپوشید.
اگر منزل شما تهویه مطبوع مناسبی ندارد، در زمان گرمای شدید، به مراکز خرید، کتابخانه یا سایر اماکن عمومی خنک دارای تهویه مطبوع مراجعه کنید.