پیام مازند - چکیده : موسیقی ایرانی با تاریخ چند هزار ساله‌اش، پر از سازهای سنتی و اصیلیه که هر کدومشون داستانی از فرهنگ و زندگی مردم این سرزمین رو روایت می‌کنن. این سازها از زمان‌های خیلی قدیم تا حالا همراه ما بودن و به مرور زمان تغییر و تکامل پیدا کردن. بعضی از این سازها هنوز به همون شکلی که بودن باقی موندن و بعضی دیگه با گذر زمان تغییراتی توی ساختار و صداشون ایجاد شده. تو این مقاله می‌خوایم سفری به گذشته داشته باشیم و ببینیم چطور سازهای سنتی ایرانی توی طول قرن‌ها شکل گرفتن و به شکل امروزی رسیدن.
سازهای سنتی ایرانی چگونه در طول تاریخ تغییر کردند؟
موسیقی ایرانی با تاریخ چند هزار ساله‌اش، پر از سازهای سنتی و اصیلیه که هر کدومشون داستانی از فرهنگ و زندگی مردم این سرزمین رو روایت می‌کنن. این سازها از زمان‌های خیلی قدیم تا حالا همراه ما بودن و به مرور زمان تغییر و تکامل پیدا کردن. بعضی از این سازها هنوز به همون شکلی که بودن باقی موندن و بعضی دیگه با گذر زمان تغییراتی توی ساختار و صداشون ایجاد شده. تو این مقاله می‌خوایم سفری به گذشته داشته باشیم و ببینیم چطور سازهای سنتی ایرانی توی طول قرن‌ها شکل گرفتن و به شکل امروزی رسیدن.
سازهای باستانی؛ ریشه‌های کهن موسیقی ایرانی
موسیقی ایرانی قدمت زیادی داره و از همون دوران باستان، مردم ایران از سازهایی مثل چنگ، نی و دایره استفاده می‌کردن. این سازها از مراسم آیینی و جشن‌ها تا جنگ‌ها و اتفاقات بزرگ، همیشه همراه مردم بودن. صدای سازهایی مثل چنگ و نی توی دل طبیعت و کنار آتش دورهمی‌های، قدیمی‌ها رو پر از حس و حال شادی و غم می‌کرده. می‌شه گفت همین سازهای باستانی بودن که ریشه‌های موسیقی ایرانی رو محکم کردن و امروز هم توی خیلی از اجراها استفاده می‌شن.
تاثیر فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف بر سازهای ایرانی
موسیقی ایرانی همیشه تحت تاثیر فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف بوده و همین باعث شده که سازهای ما تنوع خیلی زیادی داشته باشن. وقتی به تاریخ نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که تمدن‌های مختلفی مثل یونانی‌ها، رومی‌ها، مغول‌ها و اعراب تاثیر زیادی روی موسیقی و سازهای ایرانی گذاشتن. برای مثال، سازی مثل عود که امروزه یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانیه، تحت تاثیر فرهنگ‌های عربی وارد ایران شذ و با موسیقی ایرانی هماهنگ شد.
از طرف دیگه، توی دوران هخامنشیان و ساسانیان ارتباطات بین ایران و تمدن‌های دیگه مثل هند و چین هم نقش مهمی توی پیشرفت سازهای ایرانی داشته. سازهایی مثل سنتور و تنبور که امروز هم توی موسیقی ایرانی استفاده می‌شن، ریشه در همین تعاملات دارن. به مرور زمان، این سازها تغییراتی داشتن و با فرهنگ و سلیقه موسیقیایی ایرانی‌ها همخوانی پیدا کردن.
فرهنگ‌های غربی هم بعد از دوران صفوی تاثیر زیادی روی موسیقی ایران داشتن. برای مثال، دربارهای صفوی و قاجار با وارد کردن سازهایی مثل ویولن و پیانو، باعث شدن که موسیقی ایرانی به نوعی با موسیقی کلاسیک غربی هم تلفیق بشه. این تلفیق حتی روی شکل و ساختار سازهای ایرانی هم تاثیر گذاشت و نوازنده‌ها از این تغییرات برای خلق آثار جدید استفاده کردن. به طور کلی، موسیقی سنتی ایرانی وام‌های زیادی از فرهنگ‌های مختلف گرفته و همین مسئله باعث شده تا به یک موسیقی وسیع با ویژگی‌های مختلف تبدیل بشه.
تحولات دوران اسلامی و نقش موسیقی در دربارها
با ورود اسلام به ایران، موسیقی یه مسیر جدید رو طی کرد. اگرچه اولش موسیقی محدودتر شد، اما به مرور زمان توی دربارهای پادشاهان اسلامی جای خودش رو پیدا کرد و حتی به بخش مهمی از هنرهای درباری تبدیل شد. اگه می‌خواید بدونید چه اتفاقاتی افتاد و چطور موسیقی توی دربارهای اسلامی رشد کرد، حتما موارد زیر رو بخونید تا با نکات جالب و جذاب در مورد این دوران آشنا بشید:
* محدودیت‌های اولیه: با ورود اسلام، موسیقی توی جامعه محدود شد اما این محدودیت بیشتر شامل موسیقی عمومی بود نه موسیقی دربار
* رشد موسیقی در دربار عباسیان: در دوره عباسی‌ها، موسیقی دوباره به‌خصوص در بغداد و نیشابور رشد کرد و دربارها پر از موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای شدن
* پادشاهان موسیقی‌دوست: برخی پادشاهان مثل ناصرالدین شاه و شاه عباس به‌شدت اهل موسیقی بودن و توی دربارهاشون نوازندگان ماهری رو دور خودشون جمع می‌کردن
* تلفیق با موسیقی عربی: در دوران اسلامی، سازها و تکنیک‌های موسیقی عربی و ایرانی با هم تلفیق شدن و موسیقی جدیدی رو خلق کردن که توی دربارها اجرا می‌شد
* نقش زنان در موسیقی دربار: برخلاف جامعه عمومی، توی دربارها زن‌های نوازنده هم حضور داشتن و موسیقی‌های محلی و دربار رو اجرا می‌کردن 

سازهای زهی؛ از چنگ تا تار و سه‌تار
سازهای زهی توی موسیقی سنتی ایرانی همیشه نقش خیلی مهمی داشتن و هنوز هم دارن. یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی که توی ایران استفاده می‌شده، چنگ هستش. این ساز قدیمی در تاریخ ایران جایگاه ویژه‌ای داشته و توی خیلی از جشن‌ها و مراسم‌های باستانی نواخته می‌شده. چنگ صدای خیلی لطیف و دلنشینی داره که باعث می‌شه وقتی کسی اون رو می‌نوازه، حس آرامش و سکوت خاصی توی فضا به وجود بیاد. هرچند امروزه کمتر از چنگ باستانی ایران استفاده می‌شه، ولی در تاریخ موسیقی ایران یکی از مهم‌ترین سازها بوده.
بعد از چنگ، نوبت به سازهای دیگه‌ای مثل تار و سه‌تار رسید. تار از سازهای محبوب موسیقی سنتی ایرانه که با نواختنش می‌تونید حس و حال خاصی رو تجربه کنید. صدای تار پر از احساس و انرژی هستش و توی بسیاری از قطعات کلاسیک موسیقی ایرانی به کار می‌ره. این ساز که بیشتر توی دوره قاجار به شهرت رسید، هنوز هم جزو سازهای اصلی توی اجراهای زنده و کنسرت‌های موسیقی سنتی به شمار میاد. نوازنده‌های مشهوری مثل لطفی و شهناز این ساز رو به اوج رسوندن و با تکنیک‌های خاص خودشون، صدای جدیدی از تار بیرون کشیدن.
سه‌تار هم یکی دیگه از سازهای زهیه که شاید به‌نسبت تار صدای نرم‌تر و ظریف‌تری داشته باشه. این ساز کوچیک و جمع‌وجور، بیشتر توی موسیقی‌های عرفانی و آرام استفاده می‌شه. سه‌تار به خاطر صدای لطیف و آرامش‌بخش خودش توی دل خیلی از شنونده‌های موسیقی سنتی جا باز کرده و بسیاری از نوازنده‌های بزرگ ایرانی با این ساز هنرشون رو نشون دادن. امروزه سه‌تار توی خیلی از کنسرت‌های موسیقی سنتی حضور داره و صدای دلنشینش تجربه‌ای بی‌نظیر برای شنونده به ارمغان میاره.
سازهای کوبه‌ای؛ از دف تا تمبک
سازهای کوبه‌ای توی موسیقی سنتی ایران نقش مهمی دارن و خیلی از ریتم‌ها و ضرب‌ها به کمک این سازها اجرا می‌شن. یکی از معروف‌ترین سازهای کوبه‌ای ایرانی دف هستش که صدای خاص و گیرایی داره. دف بیشتر در موسیقی‌های عرفانی و به‌خصوص مراسم صوفیانه و آیین‌های مذهبی استفاده می‌شه. این ساز با صدای گرم و پرطنین خودش می‌تونه حال و هوای خاصی به هر اجرا بده. وقتی دف نواخته می‌شه، شنونده‌ها حس می‌کنن که توی دل یه مراسم عرفانی یا یک جشن بزرگ هستن.
تمبک هم یکی دیگه از سازهای کوبه‌ای معروفه که تقریبا توی همه اجراهای موسیقی سنتی حضور داره. این ساز که یه جورایی قلب ضرباهنگ موسیقی ایرانیه، با تکنیک‌های خاص نواخته می‌شه و صدای محکم و پرطنینی داره. نوازنده‌های تمبک با انگشت‌ها و کف دستشون ریتم‌های پیچیده و متنوعی رو اجرا می‌کنن و توی کنسرت‌های سنتی این ساز یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها هست. اگه دوست دارید اجرای زنده‌ای با صدای دف و تمبک رو از نزدیک بشنوید، پیشنهاد می‌کنیم نگاهی به فهرست کنسرت‌های خوانندگان در سایت تابلو بندازید تا شاید بتونید یک اجرای خوبی رو تجربه کنید.
یکی از نکات جالب درباره تمبک این هستش که این ساز می‌تونه با سازهای دیگه هم ترکیب بشه و در یک اجرای گروهی، ریتم‌های خاصی رو به قطعه اضافه کنه. تمبک برخلاف سازهای دیگه نیاز به همراهی حتمی با سازهای ملودیک نداره و خودش به‌تنهایی هم می‌تونه یک اجرای کامل و هیجان‌انگیز رو ایجاد کنه. به همین دلیل، در خیلی از کنسرت‌های موسیقی ایرانی، تمبک همیشه یکی از سازهای کلیدی به حساب میاد.
نوآوری‌ها و تغییرات در ساختار سازها در دوران معاصر
در دوران معاصر، موسیقی سنتی ایران هم مثل بقیه هنرها دچار تغییرات زیادی شده و این تغییرات فقط محدود به سبک‌های موسیقی نیست؛ بلکه سازها هم دست‌خوش نوآوری‌هایی شدن. این تغییرات هم توی شکل و ساختار سازها بوده و هم توی صدایی که ازشون درمیاد. سازهای سنتی با اینکه هنوز هویت قدیمی خودشون رو حفظ کردن، اما به مرور زمان با تکنولوژی و ایده‌های جدید همراه شدن تا بتونن با سلیقه‌های امروزی هم هماهنگ بشن.

اگر می‌خواید بدونید چه نوآوری‌ها و تغییراتی در سازهای سنتی ایرانی اتفاق افتاده، موارد زیر رو از دست ندید:
* استفاده از مواد جدید برای ساخت سازها: یکی از تغییرات مهم توی سازهای معاصر، استفاده از مواد جدید در ساختارشونه. مثلا به‌جای چوب‌های سنگین قدیمی، از چوب‌های سبک‌تر یا حتی مواد مصنوعی مثل فیبر کربن استفاده می‌شه که هم دوام ساز رو بیشتر می‌کنه و هم حملش راحت‌تره. این تغییرات باعث شدن تا نوازنده‌ها راحت‌تر و با صدای باکیفیت‌تری ساز بزنن
* تغییر در تعداد سیم‌ها: بعضی از سازهای سنتی مثل تار و سه‌تار در دوره معاصر تغییراتی توی تعداد سیم‌هاشون داشتن. اضافه کردن یا کم کردن سیم‌های ساز باعث می‌شه که نوازنده‌ها بتونن طیف گسترده‌تری از نت‌ها رو بزنن و قطعات پیچیده‌تری رو اجرا کنن
* افزودن صداهای ترکیبی و چند صدایی: بعضی از سازهای سنتی مثل کمانچه یا عود توی دوره معاصر با تغییراتی توی ساختارشون قابلیت‌های چند صدایی پیدا کردن. این یعنی نوازنده می‌تونه همزمان چند نت مختلف رو اجرا کنه و صدایی پُرتر و متفاوت‌تر از ساز بیرون بکشه
* بهبود تکنیک‌های نواختن: تغییرات سازها تنها به خود سازها محدود نمی‌شه، بلکه تکنیک‌های نواختن هم توی دوره معاصر پیشرفت کردن. نوازنده‌های امروزی با ایده‌های جدید و خلاقانه روش‌های نواختن سازها رو تغییر دادن و این باعث شده که موسیقی سنتی یک حس تازه‌تر و مدرن‌تری پیدا کنه
تاثیر موسیقی‌دانان و نوازندگان برجسته بر تکامل سازها
موسیقی‌دانان و نوازندگان برجسته نقش خیلی بزرگی توی تکامل سازهای سنتی ایرانی داشتن. اون‌ها نه‌تنها با اجراهاشون این سازها رو زنده نگه داشتن، بلکه با خلاقیت و نوآوری توی نواختن و ساختارشون باعث شدن که صدای جدید و متفاوتی از این سازها به گوش برسه. یکی از این نوازنده‌های بزرگ استاد جلیل شهناز بود که توی نواختن تار مهارت زیادی داشت. شهناز با تکنیک‌های خاص خودش و ضربه‌های منحصر‌به‌فرد روی تار، تونست صدایی متفاوت و پر از احساس از این ساز بیرون بکشه. اجراهای شهناز باعث شد که تار در دوره معاصر بیشتر دیده بشه و طرفدارهای زیادی پیدا کنه.
از طرف دیگه، نوازندگانی مثل استاد حسین تهرانی روی سازهای کوبه‌ای مثل تمبک تاثیر زیادی گذاشتن. تهرانی با خلاقیت و نوآوری‌هایی که توی نواختن تمبک به کار برد، این ساز رو از یک ساز همراهی‌کننده به یک ساز مستقل تبدیل کرد. او تکنیک‌های جدیدی مثل ضربه‌های دو دستی و ترکیبی رو به تمبک اضافه کرد که باعث شد صدای این ساز بیشتر شنیده بشه و نقش پررنگ‌تری توی اجراها داشته باشه. این تغییرات باعث شدن که تمبک از یه ساز حاشیه‌ای به یکی از اصلی‌ترین سازهای ریتمیک توی موسیقی ایرانی تبدیل بشه.
نوازنده‌های دیگه‌ای مثل محمدرضا لطفی و کیهان کلهر هم تاثیر زیادی روی تکامل سازهای سنتی داشتن. لطفی توی نواختن سه‌تار و تار سبک‌های جدیدی رو وارد موسیقی کرد که باعث شدن صدای این سازها مدرن‌تر بشه و با سلیقه‌های امروزی هماهنگ‌تر. کلهر هم با نوآوری‌هایی که توی نواختن کمانچه انجام داد، این ساز رو به سطح جدیدی رسوند. اجراهای کلهر باعث شدن که کمانچه از یه ساز قدیمی به یه ساز مدرن و جهانی تبدیل بشه که توی فستیوال‌های بین‌المللی هم صداش به گوش می‌رسه.
نقش سازهای سنتی در موسیقی امروز ایران
سازهای سنتی در موسیقی امروز ایران هم هنوز جایگاه ویژه‌ای دارن و حتی با ورود سبک‌های مدرن، همچنان توی اجراها و کنسرت‌ها استفاده می‌شن. این سازها نه‌تنها بخش مهمی از هویت موسیقی ایرانی هستن، بلکه یک پل بین گذشته و حال به حساب میان.

برای آشنایی بیشتر با نقش سازهای سنتی در موسیقی امروز ایران، در ادامه با ما همراه باشید:
* حفظ هویت موسیقی ایرانی: سازهای سنتی مثل تار، سه‌تار و کمانچه هنوز هم توی اجراهای موسیقی سنتی به‌عنوان سازهای اصلی استفاده می‌شن. این سازها کمک می‌کنن که هویت اصیل موسیقی ایرانی حفظ بشه و توی هر اجرایی، ریشه‌های قدیمی این هنر خودشون رو نشون بدن
* تلفیق با موسیقی مدرن: یکی از جذاب‌ترین کاربردهای سازهای سنتی توی موسیقی امروز، تلفیقشون با سبک‌های مدرن مثل پاپ، جز و راک هست. نوازنده‌ها با استفاده از این سازها توی قطعات مدرن صدایی جدید و متفاوت ایجاد می‌کنن که هم اصالت داره و هم با سلیقه‌های جدید هماهنگه
* حضور در کنسرت‌های بزرگ: سازهای سنتی هنوز هم توی خیلی از کنسرت‌های بزرگ موسیقی ایرانی نقش مهمی دارن. اگه نگاهی به کنسرت‌های خوانندگان امروزی بندازید، می‌بینید که اکثر خواننده‌های سنتی و حتی پاپ توی اجراهاشون از این سازها استفاده می‌کنن تا قطعاتشون پر از حس و حال اصیل ایرانی بشه
* آموزش و تربیت نوازندگان جدید: توی خیلی از آموزشگاه‌های موسیقی، سازهای سنتی مثل سنتور، نی و دف همچنان به‌عنوان سازهای اصلی آموزش داده می‌شن. این نشون می‌ده که علاقه‌مندی به این سازها هنوز زنده هست و نوازنده‌های جدیدی هر روز به جامعه موسیقی ایران اضافه می‌شن
تاثیر فوق‌العاده سازهای سنتی ایرانی بر گسترش فرهنگ ما
سازهای سنتی ایرانی در گذر زمان با خلاقیت نوازنده‌ها و تغییرات کوچک و بزرگ، همچنان در زندگی امروز حضور دارن. این سازها با صدای خاصشون ارتباط مهمی بین فرهنگ کهن و دنیای مدرن ایجاد می‌کنن. هر کدوم از سازهای سنتی داستان خودشون رو دارن و در تاریخ موسیقی ایرانی جاودانه شدن. شاید همین موندگاری و تکامل این سازهاست که باعث شده همیشه جایگاهی ویژه در دل هنردوستان داشته باشن.